303 geen verbinding
Het laatste deel van drie essays over de menselijke aard ten tijde van crisis
Illustratie door Merle Findhammer
303 geen verbinding
Sam Porter Bridges verbindt mensen. Als de protagonist uit de videogame Death Stranding bezorgt hij pakketjes en herstelt netwerkverbindingen tussen van elkaar afgesloten nederzettingen in een postapocalyptisch landschap. Een landschap dat in het rijtje van postantropocene horror past: een setting waarin de mens niet meer op alles in de natuur een stempel kan drukken en de angst ouderwets komt uit het onverklaarbare. Iets van buitenaf dat binnendringt en de door de mens gewaarborgde status quo op zijn kop zet. Wanneer het antropoceen en daarmee het daarop geïnspireerde genre precies ontstond is niet helemaal duidelijk (1). Wat wel duidelijk is, is dat het genre in de film Annihilation (2) perfect tot zijn recht komt (3). Een film waarin de brokstukken van de wereld zoals wij die kennen overwoekerd zijn met (soms onverklaarbare) nieuwe materie.
Zo ook in Death Stranding. ‘Bepakt en bezakt ploetert Sam door het landschap dat hem ieder moment kan opslokken. Het is een zwarte sludge, gevuld met de resten van onze beschaving, die net als de regen alles wat het aanraakt sneller laat vergaan. Sams persoonlijke reis draait om verlies en het doorlopen van de verschillende rouwfases (4). Steeds beter biedt hij weerstand tegen de zwarte duisternis, gevuld met stukjes verleden. Naast dit psychologische aspect vertelt de game echter een sociologisch verhaal. Het verhaal van de mensen die door Sam verbonden worden. Mensen die in groepen in bunkers leven en bang zijn voor de buitenwereld. ‘Toen we aan het schrijven van de game begonnen,’ vertelt regisseur Hideo Kojima aan entertainment platform IGN (5) ‘zag ik dat mensen ondanks internet en sociale media uit elkaar groeiden. Dit was nog voor Brexit en Trump.’ Schrijver Kenji Jano vult aan: ‘Het was niet zo dat we de tijdsgeest wilden vangen maar meer dat de tijdsgeest ons inhaalde en de wereld nog verder verdeeld raakte dan ik verwachtte.’
Nu, ruim een jaar na de release van Death Stranding, te midden van de coronacrisis, is het makkelijk om parallellen te trekken tussen de wereld uit de game en de onze (6). Zoals in Death Stranding groeit ook in het nieuwe normaal de polarisatie (7). Groepen mensen die afgesloten van elkaar dingen betekenis geven en waarheden formuleren. Iets dat de mensheid al eeuwen doet. Sterker nog, het Christendom is, als veel andere religies ervoor en erna, een treffend voorbeeld van een verzameling door en voor de mens geconfabuleerde waarheden (8). Het is dan ook niet voor niks dat na de onvoorziene opkomst van Donald Trump de filterbubbel als nieuwe verzuiling werd gezien (9).
Commentator en verslaggever bij de Volkskrant Sander van Walsum legde onlangs echter een belangrijk verschil tussen de bubbel en de zuil bloot (10). ‘De mensen van vroeger kozen in de regel niet voor een zuil, ze kwamen er bij hun geboorte in terecht. Met alle gevolgen voor hun levensbeschouwing van dien. Je hield er een bepaalde levenshouding en een pakketje met opvattingen op na omdat je onderdeel was van een zuil. Een filterbubbel daarentegen is het toevallige resultaat van mensen die vanwege hun mening over een brandende kwestie (enigszins vluchtige) gemeenschappen vormen: eerst was er de mening, toen de bubbel.’
Daarnaast kon er tussen zuilen onderling onenigheid zijn, maar werd er aan de top van die zuilen altijd een onderlinge consensus vastgesteld. Van Walsum: ‘Bubbels missen dit soort leiders en zijn erop uit de heersende consensus te ondermijnen.’ Zij zijn er onder andere van overtuigd dat vaccinaties niet deugen, corona een griepje is, dat we in een boreale samenleving zouden leven die expres homeopathisch verdund wordt, etc, etc. Zij hebben niks aan een consensus, zij stellen enkel vragen, zonder enige interesse in het antwoord. Zoals van Walsum verwoordt: ‘Zij zijn de echte wetenschappers die, anders dan degenen die zich wetenschapper noemen, ongemakkelijke vragen durven stellen. Ongemakkelijk, omdat zij daarmee de bijl aan de wortels zetten van de gemakzuchtige common sense – alles wat mensen menen te weten zonder zich af te vragen waarom zij eigenlijk denken wat zij denken.’
Binnen de bubbels wordt van elkaar geen tegenspraak geduld, toch moeten zij zich net als de zuilen verhouden tot mensen buiten hun eigen bubbel. Dit doen ze door alles in twijfel te trekken, berichten te posten als: ‘Ik stel alleen maar vragen.’ Of door op te roepen tot actie, iets wat regelmatig uitmondt in psychologische gewelddaden. Zoals de viruswaarheidaanhangers die medewerkers van een verzorgingshuis lastig vielen (11). En de terreurdaden die de boeren van Farmers Defense Force pleegde: deuren van provinciehuizen eruit trekken (12) en politici thuis opzoeken (13). In weer andere gevallen leidt dit tot een oproep voor het cancelen van een persoon of instantie die haaks op hun overtuigingen handelt of heeft gehandeld.
In de aflevering ‘Destroy my face’ van Medialogica (14), zien we bijvoorbeeld hoe voor- en tegenstanders van een kunstwerk in een Bredase skatehal, zonder eerst met elkaar in gesprek te gaan, direct de media opzoeken om zieltjes voor hun zaak te winnen. Uiteindelijk wordt het kunstwerk, dat voor de één kritiek op plastische chirurgie is en volgens de ander de onderdrukking van vrouwen symboliseert, verwijderd. Een daad die wederom voor ophef zorgde (15). Het is een voorbeeld van hoe iedereen in zijn eigen bubbelbunker opgesloten zit, in zijn eigen versie van de buitenwereld.
Het doet denken aan wat milieufilosoof Martin Drenthen in zijn boek Hek over dieren schrijft: ‘Dieren leven in hun eigen wereld, die in ruimtelijke termen misschien wel min of meer met die van ons overlapt, maar die in termen van betekenis toch tot een andere dimensie behoort.’ (16) Waar voor de één een kilo kip voor vier euro financieel rondkomen kan zijn, is het voor een ander een wanstaltig symbool van de bio-industrie en wereldwijde uitbuiting. Drenthen: ‘Het punt is natuurlijk dat deze verschillende betekeniswerelden niet onafhankelijk van elkaar bestaan maar elkaar raken: wat in de ene betekeniswereld gebeurt heeft invloed op de andere betekeniswereld.’ Oftewel als de ene groep zijn zin krijgt, gaat dat ten koste van wat de ander wil. Het aanhouden van de aanbieding houdt de bio-industrie in stand, het opheffen van de bio-industrie zal dit type aanbieding laten verdwijnen.
De petitiesamenleving noemt Arjen Fortuin onze samenleving in het NRC (17). Een samenleving waarin niemand zich nog om het gesprek bekommert, maar men enkel het eigen gelijk, zo zwaar bewapend als mogelijk, de wereld in wil sturen. Fortuin haalt de Medialogica-aflevering over ‘Destroy my face’ aan: ‘Was een telefoontje niet nuttig geweest?’ vroeg de verslaggever van Medialogica. ‘Ja,’ zei kunstenaar Jan Hoek. ‘Maar wie had wie dan moeten bellen?’ Een onbevooroordeelde bruggenbouwer. We hebben een Sam Porter Bridges nodig. Een gids die manieren weet om mensen in onze petitiesamenleving, waar iedereen met een mening als grootgrutter van het eigen gelijk in een bunker lijkt te zitten, nader tot elkaar te brengen.
De eerste manier waarop we dergelijke polarisatie het hoofd kunnen bieden is simpel. We moeten nieuws en actualiteiten kritischer en minder vaak consumeren. ‘Vervelend genoeg zitten journalisten tegenwoordig gevangen in een industrie die met echte journalistiek nauwelijks nog iets van doen heeft. Het jongleren met nieuws is betekenisloos geworden,’ aldus de Zwitserse filosoof en zakenman Rolf Dobelli (18). Hij noemt nieuws suiker voor onze hersenen. ‘Het dagelijkse nieuws leidt ons af van waar het nu echt om draait, het maakt ons depressief en het laat onze wilskracht verdwijnen. Nieuwsfeitjes geven geen representatief beeld van de wereld waarin we leven.’
Iets dat ook Rob Wijnberg constateerde, voordat hij in 2013 De Correspondent oprichtte: ‘Nieuws gaat altijd over uitzonderingen, incidenten, ongeregeldheden, uitglijders, ongelukken, tegenslagen, feiten, dat is nieuws. Journalist Joris Luyendijk schreef: “Door nieuws leer je nooit de regel kennen. Dat is een ontnuchterende constatering. Het betekent namelijk dat nieuws niet zozeer een blik op de wereld biedt, maar eerder het tegendeel.”’ (19)
Ook advocaat Roger Cox, die onlangs Shell in een klimaatrechtszaak voor de rechter daagde, heeft geen hoge pet op van actualiteitenprogramma’s. Programma’s als Op1, De Vooravond, Beau en Jinek willen vooral goede tv maken, daarvoor hebben zij conflict nodig. Ook al is 99,5% van de wetenschap het er over eens dat klimaatverandering een heel groot probleem is, presenteren deze programma’s de overige 0,5% alsof zij 50% van het debat voorstellen (20). Dat heeft niks te maken met waarheidsvinding maar enkel met kijkcijfers.
Nog een voorbeeld, de coronacrisis en Maurice de Hond. Wetenschapsjournalist Maarten Keulemans: ‘Maurice de Hond, die wordt dan door een journalist geïnterviewd, en de toon van dat interview is: “Maurice de Hond, de held die tegen het RIVM opstaat.” Terwijl als ik Maurice de Hond toets op wat hij wetenschappelijk echt toevoegt, dan kom ik op heel weinig uit. Wetenschap is gestoeld op scepsis, je bent altijd op zoek naar het tegenvoorbeeld. Dat is een groot verschil met De Hond. Die zoekt alleen naar de onderzoeken die zijn hypothese onderschrijven.’ (21)
In de Medialogica-aflevering ‘Wetenschap in de frontlinie’ (22) wordt Herman Meijer, hoofdredacteur van talkshow Op1 bevraagd over een moment waarop Maurice de Hond in Op1 feitelijke onwaarheden over het RIVM spuide en de presentatoren niet ingrepen. Geen probleem, aldus Meijer. ‘Dan had het RIVM maar aan tafel moeten verschijnen.’ Bij gebrek aan conflict krijgt spraakmakende televisie voorrang op het vertellen van feitelijke waarheden.
Nieuws en actualiteitenprogramma’s schetsen zo een vertekend en desinformatief beeld van de realiteit. Een hardnekkig beeld dat een eigen leven kan gaan lijden, zoals docent en onderzoeker naar journalistiek, nepnieuws, broodjeaapverhalen en andere folklore aan de Universiteit Leiden Peter Burger uitlegt: ‘Als een idee eenmaal gezaaid is, zijn de grootste verspreiders van misinformatie niet de mensen die er fanatiek in geloven maar de mensen die denken stel je eens voor dat dit waar is, dit zou zomaar kunnen’ (23). Burger noemt dit de ‘je-weet-maar-nooit-gelovigen’. Onwaarheden aankaarten helpt bij deze groep niet, want deze groep is niet geïnteresseerd in de waarheid maar wil zich vooral wapenen tegen dingen die waar zouden kunnen zijn. Burger: ‘Denk aan het hardnekkige broodjeaapverhaal over inbrekers die met krijtjes huizen zouden markeren, iets waarvoor zelfs wijkagenten waarschuwen terwijl er nog nooit een inbreker is opgepakt met een krijtje op zak.’ Of denk aan Thierry Baudets tweet over vriendinnen in de trein die lastig gevallen zouden zijn door een groepje Marokkanen. Niks van waar, maar het had volgens Forum voor Democratie gebeurd kunnen zijn (24). Angst en desinformatie als voeding voor polarisatie met wijdverspreide desinformatie op sociale media als resultaat.
Kijk dus niet of wees extra kritisch op waar je naar kijkt en wie er aan het woord is. Zijn de sprekers daadwerkelijk experts met verstand van zaken of zit je naar talkshowtheater te kijken? Wat nieuws betreft geldt vooral de tip die Dobelli geeft: negeer het nieuws en lees de achtergronden, maar alleen als je zeker weet dat het opdoen van die kennis je leven verrijkt. Kennis die de parrhesia (de kritische denker met de plicht in dienst van het algemeen belang en vriendschap de waarheid te spreken) in je voedt en niet de populist (de kritische denker die de waarheid spreekt om anderen uit te sluiten en een fictief ‘het volk’ te dienen) (25).
Leuk en aardig dat minder nieuws kijken, maar waar moet je het dan met je collega’s bij de koffieautomaat over hebben? Daar komt oplossing twee om de hoek kijken. Praat over kunst. Het is niet voor niks dat Sam in ruil voor grondstoffen, die hij nodig heeft om bruggen te bouwen, bunkerbewoners voeding, foto’s, boeken, muziek en films brengt. Kunst, in al zijn vormen, speelt een belangrijke rol in het modelleren en uiten van cultuur (26), het prikkelen van kritisch denken en het ontwikkelen van tolerantie (27).
Het is verre van mijn bedoeling om het hoge vs lage-kunstdebat op mijn hals te halen, maar echt niet iedereen hoeft zware literatuur te lezen of Annihilation te kijken. Je kan ook prima bomen over achterliggende betekenissen en drijfveren in films als Iron Man of The Fast & The Furious. Popcultuur heeft immers net zo veel, zo niet meer, invloed op de maatschappij als ‘hogere kunst’ (28). Zolang de interesse in wat iets voor degene tegenover je betekent maar oprecht is. Een waardeoordeel is in dit geval niet belangrijk. Het gaat erom samen het grijze gebied te ontdekken. Ervoor te zorgen dat de domeinen tussen uiteenlopende meningen geen postantropocene horror worden. Zonder, zoals in het voorbeeld van Destroy my face, te beginnen met een oordeel. In het grijze gebied ligt immers onze gezamenlijke betekenisgeving. Ga met elkaar in gesprek over wat iets met je doet. We hebben meer grijs narratief nodig zoals dare to be grey het noemt (29). Er is geen kunst aan het hebben van een mening, maar wel in het aangaan van een dialoog en de durf te hebben om nuances te willen zien.
Op het als een parrhesia consumeren van media en het voeren van dialoog over wat iets met iemand doet, in plaats van wat iemand vindt, na hebben we nog iets nodig om polarisatie tegen te gaan. Gevangen in zijn rouwproces lijkt Sam in eerste instantie koud en afstandelijk naar de mensen en wereld om hem heen, pas als hij zichzelf weer omarmt kan hij het toelaten dat anderen hem omarmen (30). Death Stranding laat op diverse manieren dit belang van contact zien (31). Sam’s grootste successen komen voort uit het duurzame contact dat hij opbouwt met anderen. Zo sluiten Sam en de oplossingen die ik hierboven biedt aan bij het humanisme.
Het Humanisme stelt welzijn en geluk van iedereen centraal bij ethische beslissingen. Het vertrouwt de wetenschap en vergaarde kennis, en durft te twijfelen aan eigen ideeën en die van anderen. Kunst, literatuur, natuur en de mens zijn een bron van inspiratie (32). Maar ‘[a]ls we humanisme niet op alle levende wezens toepassen is het een maat van niks. Op die manier zijn we ons niet bewust van wat onze keuzes teweeg brengen.’ aldus antropoloog en filosoof Ton Lemaire (33). Humanimalisme noemt hij dat.
Humanimalisme als ethiek voor het antropoceen. Een nieuw uitgangspunt om de werkelijkheid en wat we ermee aan moeten te begrijpen. Om polarisatie het hoofd te bieden en de wereld voor iedereen weer leefbaar te maken. Wie als een echte Sam Porter Bridges stabiele en duurzame bruggen voor de toekomst wil bouwen, zal dan ook compassie moeten hebben voor alle levende wezens.
—
Lees ook de andere delen van deze reeks.
Lees- en luisterlijst
1. Artikel door Tim Kraaijvanger | Wanneer begon het Antropoceen eigenlijk? (Scientas.nl, 12 maart 2015)
2. Film door Alex Garland | Annihilation (2018)
3. Artikel van Lewis Gordon | Is Annihilation the first true film of the Anthropocene era? (Little White Lies, 13 maart 2018)
4. Prachtig videoessay over Death Stranding. Episode 5 (30:30) gaat dieper in op de themas dood en rouw | Unraveling Death Stranding’s Existentialist Themes (Like Stories of Old, 22 december 2019)
5. Interview met Kenji Jano & Hideo Kojima, de makers van Death Stranding, over de link tussen de game en de wereld van vandaag | How Death Stranding Foresaw Our Future (IGN, 29 oktober 2020)
6. Artikel van gamejournalist Keith Schnabbel over hoe Death Stranding onder andere verdere polarisatie voorspelde | Every Way Death Stranding Predicted The Future, Explained (Screen Rant, 10 november 2020)
7. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid Pieter-Jaap Aalbersberg waarschuwde in oktober 2020 voor de toenemende polarisatie | Terrorismebestrijder: meer polarisatie te zien sinds coronapandemie (NOS, 15 oktober 2020)
8. Artikel van en | Waar komt religie vandaan? (NEMO Kennislink, 23 mei 2019)
9. Een van de vele artikelen die in 2017, het jaar na de verkiezing van Donald Trump als president, filterbubbels met de verzuiling vergeleek | ‘Filterbubbel’ is zo oud als de verzuiling (NRC, 23 november 2017)
10. Opiniestuk van Sander van Walsum | Waarom verzuiling en filterbubbels niet hetzelfde zijn – en de laatste veel schadelijker (de Volkskrant, 2 oktober 2020)
11. Dansleraar Willem Engel riep zijn volgelingen op tot een doe-opdracht: ‘contact zoeken’ met een verzorgingshuis | ‘Ik wens u een pijnlijke, eenzame dood’: Bedreigingen en scheldpartijen tegen zorgcentrum Goirle na oproep Willem Engel (Brabants Dagblad, 23 september 2020)
12. Artikel Hart van Nederland | Tweede Kamer reageert woedend op geweld bij boerenprotest in Groningen (HvN, 14 oktober 2019)
13. Artikel RN7 | Boeren overschrijden grens Rob Jetten met bezoek aan huis (RN7, 28 oktober 2020)
14. Aflevering van Medialogica | Destroy my face (VPRO, Medialogica, 3 december 2020)
15. Video van Tubantia | Ophef na verwijderen kunstwerk ‘Destroy My Face’ (Tubantia, 17 september 2020)
16. Helder boek van Martin Drenthen | HEK. De ethiek van de grens tussen boerenland en natuurgebied (Bornmeer Noordboek, maart 2020)
17. De analyse van NRC over de aflevering van Medialogica | In de petitiesamenleving bekommert niemand zich nog om het gesprek (NRC, 4 december 2020)
18. Boek van Rolf Dobelli, sterk pleidooi over de onzin van nieuwsfeitjes | Het Nieuwsdieet. Omgaan met de overvloed aan informatie (Spectrum, januari 2020)
19. Recensie van Rob Wijnbergs boek De Nieuwsfabriek door Co Welgraven | Nieuws zegt niet alles (Trouw, 16 februari 2013)
20. Podcast waarin Rutger Bregman en Jelmer Momers Roger Cox spraken vlak voordat hij zijn aanklacht tegen shell openbaar maakte | Deze topadvocaat daagt Shell voor de rechter wegens zijn bijdrage aan klimaatverandering (de Correspondent, 1 december 2020)
21. Interview met wetenschapsjournalist Maarten Keulemans | Wetenschap is door corona gepolitiseerd (VPRO, 19 november 2020)
22. Aflevering van Medialogica | Wetenschap in de frontlinie (VPRO, Medialogica, 19 november 2020)
23. Korte videolezing van Dr. Peter Burger | LEUGENS: Waarom zijn broodje-aap-verhalen zo hardnekkig? (Universiteit van Nederland, 7 december 2016)
24. Arjan Lubach fileert de uitspraken van Baudet | Hypothetische Marokkaan (VPRO, Zondag met Lubach, 16 februari 2020)
25. In aflevering 35 van podcast filosofie vertelt Martine Prange over het gedachtengoed van Michel Foucault in het post-truth-tijdperk | Michel Foucault (podcast filosofie, 12 november 2020)
26. Documentairereeks over de invloed van kunst op de samenleving | How Art Made The World (BBC, 2005)
27. Opiniestuk van onderzoekers Brian Kisida, Jay P. Greene en Daniel H. Bowen, inclusief mooie links naar Google Scholar | Art Makes You Smart (The New York Times, 23 november 2013)
28. Tedx talk van documentairemaker Alexandre O. Philippe over de verbindende en culturele waarde van popcultuur | Why Pop Culture? (Tedx Talks, 15 juli 2013)
29. De beweging Dare to be grey biedt informatie en narratief tegen het zwart/wit denken | Het grijze narratief (2020)
30. Op de Wiki van Death Stranding staat beschreven hoe Sam langzaam weer aanrakingen toelaat | Sam | Personality (2020)
31. Artikel van B.M. Gonzalez over eenzaamheid en connectie in Death Stranding | The cure for Loneliness? BB. (Medium, 2 december, 2019)
32. Artikel door het Humanistisch Verbond | Wat is humanisme? (2020)
33. Podcast met antropoloog en filosoof Ton Lemaire, over het omzetten van humanisme naar humanimalisme – lees ook zijn boek Onder dieren (Ambo|Anthos, maart 2017) | Aflevering 5: Ton Lemaire (Kant en Klaar, 5 september 2017)
Merle Findhammer ontwerpt, illustreert, zingt en schrijft, en studeert dit jaar af aan Graphic Design te ArtEZ, Arnhem. Momenteel loopt ze bij De Nieuwe Oost | Wintertuin stage als productie- en ontwerpstagiair. Daarnaast maakt ze autonoom, persoonlijk werk dat zich voornamelijk kenmerkt door het verbeelden van abstracte, persoonlijke verhalen middels visueel en auditief onderzoek en interdisciplinaire werkwijzen.