Ontneem ons onze keuze

Je hebt je het vast weleens ingebeeld. Het einde. Niet dat van jou, maar van alles wat je kent.

Je hebt je het vast weleens ingebeeld. Het einde. Niet dat van jou, maar van alles wat je kent. Misschien heb je een paar lessen krav maga gevolgd, gewoon, uit nieuwsgierigheid. Heb je bitcoins gekocht. Ben je een moestuin begonnen, niet omdat je echt gelooft dat de voorraad op zal raken, natuurlijk, maar omdat het goed is te weten hoe je eigenlijk je eigen eten moet verbouwen. En ja, als je net weer een nieuwsbericht over de uitstervende bijen hebt gezien, koop je een paar extra blikken bonen bij het boodschappen doen. Je hebt het je, onwillekeurig, voorgesteld; een planeet zonder mensen. Nu wordt het waar. Niet door oorlog, niet door een nucleaire ramp of virus – maar door twee jonge theatermakers.
De twee vrouwen staan samen met een muzikant in een hoekig decor in pasteltinten dat zo uit een blokkendoos lijkt te komen. Ze zijn omringd door hoge statafels en boxen op palen waar een buitenaardse soundscape uit klinkt, die soms overgaat in catchy liedjes: With great power, comes great responsibility –ility –ility –ility –ility –ility. De bekende Spiderman-leus functioneert als mantra in Kill All Kids, de theatervoorstelling van iona&rineke. Want als de mensheid weigert om de verantwoordelijkheid te nemen, doen Iona Daniel en Rineke Roosenboom dat wel.

Succesvolle mannen als Barack Obama, Albert Einstein en Steve Jobs dragen iedere dag hetzelfde uniform: een bepaald pak, of een zwart shirt met een spijkerbroek. Ze zijn ervan overtuigd dat de mens een beperkte hoeveelheid weloverwogen keuzes kan maken op een dag, en willen hun kostbare denkvermogen niet besteden aan hun outfit of the day. (Angela Merkel was hier nooit mee weggekomen, maar dat terzijde.) Het is een bekend advies uit verschillende zelfhulpboeken: wie het aantal mogelijke keuzes op een dag beperkt, houdt meer denkruimte over voor zaken die er echt toe doen.
Bedrijven maken echter alleen winst als de consument blijft kopen. Dat kan door wat ze ‘geplande veroudering’ noemen; een product zo ontwerpen, dat het na een paar maanden of jaren vanzelf kapot gaat. Maar het hoeft niet eens werkelijk stuk te gaan, zolang de koper maar gelooft dat een product versleten is voor werkelijke slijtage optreedt; na een seizoen, bijvoorbeeld – zoals je elk voorjaar een nieuwe garderobe inslaat, of met ieder abonnement een nieuwe smartphone aanschaft. FOMO is echt, en keuzestress ook.
Als we het zouden houden bij wat we strikt gezegd nodig hebben, wachten ons enorme economische verliezen; winkels sluiten, transport krimpt, de productie van grondstoffen loopt vast, fabrieken liggen stil, de tijdschriften hebben niets meer om hun pagina’s mee te vullen, en levenscoaches verliezen hun klanten. De economie heeft omzet nodig, omzet vereist consumenten, en consumenten willen opties. Wat bedoel je, ‘een spijkerbroek’? We hebben skinny jeans, cropped, stretch, boyfriend, bootcut, tapered, straight, flared, slim fit, relaxed – in elke kleurgradatie. Ergens voelen we een noodzaak om iedere keuze weloverwogen te maken – maar dat gaat simpelweg niet.
Iona en Rineke nemen deel aan een fictief onderzoek waarin een gedeelte van de hersenen wordt uitgeschakeld. Het zogenaamde reptielenbrein; het oudste deel van ons brein, dat zich volledig richt op overleven. Dat is waar ons egoïsme vandaan komt, onze drang tot zelfbehoud. Het is dit deel van onze hersenen dat ons kortzichtig maakt en het klimaat vernietigt. Iona en Rineke wisten zelf niet eens dat ze zo’n deel hadden, maar ze merkten het wel toen het verdween: ineens kregen ze ruimte voor andere gedachten, zagen ze de structuur in de wereld. Nu staan ze buiten de maatschappij, en daardoor kunnen ze zeggen wat gezegd moet worden: het zou het beste zijn als de mens uitsterft.

In Moederschap probeert Sheila Heti er 300 pagina’s lang achter te komen of zij een kind wil of niet. Ook zij zoekt een manier om van haar reptielenbrein af te komen, en vindt die in het werpen van munten. Geïnspireerd op de I-Ching (maar overduidelijk niet de échte I-Ching, waarin de drie munten zes keer worden geworpen en het totaal aantal punten tot een Hexagram leidt dat naar bepaalde tekstfragmenten verwijst, een methode die een serieuze voorstudie vereist) gooit Heti bij elke vraag drie munten, en laat het meervoud van munten ‘ja’ (2 of 3 keer kop) of ‘nee’ (2 of 3 keer munt) zeggen. De vragen volgen elkaar in rap tempo op:

Ik moet het vragen: ben ik net zoals die bleke, broze schrijfsters die
nooit hun huis uit gaan, die geen kinderen hebben, en voor wie ik zolang ik me
kan herinneren tegelijk doodsbang en vol bewondering ben geweest?
ja
Is er iets wat ik kan doen om ervoor te zorgen dat ik niet ook zo word?
nee
Is het echt beschamend zo te zijn?
ja
Betekent zo zijn in feite egoïstisch zijn?
ja
En niet zo verbonden met de levenskracht als andere vrouwen, doordat ik zo
opgesloten zit in mijn gedachten en mijn hoofd?
ja
Bestaat er een mannelijk tegenhanger van deze … nou ja … deze dorheid?
nee¹

Toeval heeft altijd al een grote rol gespeeld in de liefde en de keuze voor ouderschap, maar het toeval van tegenwoordig is georkestreerd, georganiseerd en gecontroleerd. Je scrollt langs een oneindige rij gezichten, hoopt tegen beter weten in dat het ergens toe leidt. Communicatiewetenschapper Elisabeth Timmermans heeft onderzoek gedaan naar Tinder, en concludeert: ‘Je ziet honderden, zo niet duizenden potentiële partners voorbijkomen. Dat heeft invloed op hoe wij met een nieuwe date omgaan. Het is veel vrijblijvender dan bij vroegere generaties.’² Want ook datingapps kunnen het zich niet veroorloven al te succesvol te zijn; met elke exclusieve relatie raken ze twee gebruikers kwijt. Het gaat er niet om dat je een vaste relatie vindt, maar dat je online blijft.
Als je weet dat je je telefoon maar hoeft te pakken om met tientallen potentiële partners in contact te komen, is het moeilijk om te weten wanneer, en of, je moet stoppen met swipen. In Denemarken hebben ze daar iets op bedacht: het tv-programma Gift Ved Første Blik waarin twee mensen door een panel van experts (voornamelijk psychologen en seksuologen) aan elkaar worden gekoppeld, en, zonder elkaar ooit te hebben ontmoet, trouwen. Het programma heeft versies in een tiental landen (waaronder Italië, Israël en Zuid-Afrika) en in België zijn al twee Blind getrouwd-baby’s geboren.
Ja, de meeste stellen gaan na zes weken weer uit elkaar. En ja, als Heti een antwoord krijgt dat haar niet bevalt, vraagt ze gewoon door tot ze de gewenste uitkomst gooit. Maar er zit troost in de zekerheid dat er een antwoord zal volgen, en dat tenminste íemand overtuigd is van dat antwoord – of het nu drie munten zijn, een panel van psychologen, of twee theatermakers zonder reptielenbrein. Heb jij, bij het zoeken van een huis, baan, of enkel een nieuwe spijkerbroek, nooit de aanvechting gehad om de hele zooi uit je handen te laten flikkeren, en gewoon een munt op te gooien? Ook, of misschien juist, als het gaat om keuzes van levensbelang.
Je wil wel korter douchen, maar het is zo koud in februari. Je wil wel minder vlees eten, maar je hebt de tijd niet om nieuwe recepten te leren. Je zou wel met het OV willen, maar je woont in een dorp waar de bus eens per uur gaat. Waarom zou jij je afval scheiden als je elke dag plastic zakken en lege blikjes op straat ziet liggen?
Iona en Rineke hebben hun kinderdagboeken meegenomen. Ze lezen voor: ‘Als ik de baas van de wereld was, zou ik de regel maken dat iedereen lief moest zijn.’ Vroeger maakten ze zich zorgen om tuinslakken, zure regen, en de bedelaars die ze op vakantie tegenkwamen. Ze waren kinderen. Kinderen ‘die een beetje naïef waren, die leerden dat het niet ging lukken, dat ze de wereld niet konden redden.’ Een betere wereld begint niet bij jou. Wie is dapper genoeg om een keuze te maken die niemand toejuicht?

Iona en Rineke praten met een doomsday prepper, die hen voor een dilemma stelt: als je een kind moest vermoorden om er drie te redden, zou je dat dan kunnen? Dat kind in de ogen aankijken, en het doodschieten? De prepper wel, en hij ontleent een zekere trots aan dat vermogen. Sinds hun reptielenbrein verwijderd is, kunnen Iona en Rineke het ook. Maar, zeggen ze: de aanname klopt niet. Het is niet beter als die drie kinderen overleven. Het is beter als die drie doodgaan.
Het leven is te gecompliceerd geworden. Zelfs het kopen van een bos bloemen voor je oma veroorzaakt een waslijst aan onzichtbaar geweld (uitbuiting van bloemenplukkers, CO2 van transportkosten, de pesticiden die gebruikt worden om de bloemen te verbouwen, en de mensen die stierven voor de productie van de smartphone waarop je die bloemen hebt besteld). Er zijn te veel onbedoelde gevolgen van goedbedoelde handelingen. Het is onmogelijk om 100% het goede te doen.
Greta Thunberg, de zestienjarige Zweedse scholier die na de hete zomer van 2018 tot de Zweedse verkiezingen op 9 september van school spijbelde, zat elke dag van 9 uur ’s ochtends tot half vier ’s middags op de stoep voor het parlementsgebouw met haar kartonnen bord: schoolstaking voor het klimaat. Op de flyers die ze uitdeelde, had ze geschreven: ‘Kinderen doen vaak niet wat jullie zeggen dat we moeten doen. We doen wat jullie doen. En aangezien volwassenen geen moer om mijn toekomst geven, doe ik dat ook niet.’³ Het heeft geen zin om naar school te gaan, als er straks geen planeet meer is, zegt ze.
Greta redeneert zo scherp, denkt ze zelf, omdat ze Asperger heeft. Bijna alles is zwart of wit voor haar. ‘Ik denk soms dat wij autisten normaal zijn, en de rest van de mensen is vreemd,’ schrijft ze. Die normale mensen weten dat klimaatverandering de grootste bedreiging is, en gaan gewoon door als altijd. ‘Als de emissies moeten stoppen, dan moeten wij de emissies stoppen. Voor mij is dat zwart of wit. Er is geen grijs gebied als het over overleven gaat.’⁴
De mens is een zoogdier dat geleid wordt door emoties en graag de baas speelt, zeggen de theatermakers zonder reptielenbrein. Ze vinden het erger wanneer Perkamentus, een fictief personage uit een kinderboekenserie, overlijdt, dan wanneer kinderen verdrinken in de Middelandse Zee. Ze huilen als Robert ten Brink geliefden met elkaar herenigt, maar halen hun schouders op wanneer een hele stad in het Midden-Oosten in vlammen opgaat. Misschien is de mens gewend aan lijden, accepteren we dat het er nu eenmaal bij hoort. Maar ook hiervoor weten Iona en Rineke een oplossing: ‘Geen mens lijdt als er geen mensen zijn.’

Op een nacht, in bed, nadat ze ruzie heeft gemaakt met haar vriend, beleeft de verteller van Moederschap een plotseling moment van helderheid:

. . . ik begreep wat de oorzaak was van zoveel problemen: die trots, dat ego,
geen gezichtsverlies willen lijden. Alsof we pantsers zijn, en het
allerbelangrijkste is die in stand te houden. En dat streven om ze in stand te houden maakt ze echt – iets echts substantieels in de wereld – terwijl ze in feite helemaal niets zijn. Hoe onnozel, stom en kleinzielig zijn we eigenlijk?⁵

Er zijn nog zo veel meer diersoorten op aarde, die nauwelijks iets te kiezen hebben. Eén van de 8,7 miljoen diersoorten verpest het voor de rest. Elke dag worden 209.000 nieuwe mensen geboren, en sterven 21 diersoorten uit. Zulke gegevens zijn pijnlijk, maar ook abstract. Het is informatie die al dan niet in je hoofd blijft hangen – te overweldigend om te bevatten, laat staan er iets aan te doen. Dat verandert wanneer de voorstelling doet wat alleen theater kan doen: de toeschouwer erbij betrekken.
Het zaallicht wordt open gedraaid en Rineke kijkt het publiek in de ogen. Ze vraagt wie er kinderen heeft. Ze richt zich tot iemand die zijn hand opsteekt:
‘En waarom heb je dat gedaan?’
Waarom krijgen we kinderen? Hormonen, genen, de ideologie van het gezin als hoeksteen van de samenleving, angst om alleen te eindigen, FOMO. Wat ik nodig heb, schrijft Sheila Heti, is een mes dat elk sentiment uit mijn gevoelens snijdt; zodat ik alleen zie wat er echt is.
De man in het publiek stamelt. Hij weet het niet zo goed. Hij wist niet wat voor persoon het zou worden, dat klopt. Hij wist niet of hij zijn eigen kind aardig zou vinden. Maar hij wilde het graag.
Rineke zucht: ‘Eigenlijk dus alleen maar omdat jij dacht dat je het leuk zou vinden.’

Iona en Rineke benadrukken dat ze geen hekel hebben aan kinderen (hoewel ze ze vies vinden, onbegrijpelijk, en vermoeiend), noch aan de mens in het algemeen (hoewel de mensheid natuurlijk heel veel slechte kanten heeft en heel veel ellende veroorzaakt). Nee, het gaat hen erom dat de planeet niet kan voortbestaan samen met de mens. En moet de mens dat zelf willen?

In de trailer van de voorstelling houden twee kinderen van een jaar of 10 bordjes omhoog met daarop de tekst:
‘Wij gaan zelf ziek worden’,
‘Wij gaan gedumpt worden en bestolen’,
‘We gaan heel hard moeten huilen en een kusje van onze moeder gaat niet meer genoeg zijn’.
Het leven is niet leuk, zeggen Iona en Rineke. Je hebt er niet om gevraagd, en je kunt het anderen besparen.

RINEKE: We willen sorry tegen jullie zeggen.
IONA: Jullie ouders gaan het niet doen. Die zijn bang jullie daarmee te beledigen. Dus doen wij het maar.
RINEKE: Sorry dat jullie al die dingen moeten meemaken. Sorry alvast, voor wat jullie nog te wachten staat. Sorry dat jullie er zijn.

Nadat jij gestorven bent, en er niet meer toe doet, wat blijft er dan achter? Een vernielde planeet, vol mensen die theater maken en essays schrijven, of, zoals Iona en Rineke schetsen, een aarde die bijna naar de verdoemenis is geholpen, waar de laatste levende mens een ontkiemend plantje de hand reikt. Kies maar.
Hier zijn twee zielsverwanten. Zullen we ze trouwen?
Sheila Heti krijgt (g)een kind. Jouw keuze.
In navolging van Greta staken steeds meer kinderen. Ze houden borden omhoog. ‘Onze toekomst, onze keuze’. Zeg maar wat het wordt.

—

1 Sheila Heti, Moederschap, bladzijde 50
2 Sofie Roozendaal, ‘De invloed van online daten’: https://www.nrc.nl/nieuws/2019/01/25/daten-is-een-spelletje-geworden-a3651749
3 Catherine Edwards, ‘Meet the 15 year old Swedish girl on strike from school for the climate’ in The Local: https://www.thelocal.se/20180824/meet-the-15-year-old-swedish-girl-on-strike-from-school-for-the-climate
4 We don’t have time, ‘Greta Thunberg: The Rebellion Has Begun’ op Medium.com: https://medium.com/wedonthavetime/the-rebellion-has-begun-d1bffe31d3b5
5 Sheila Heti, Moederschap, blz. 237