‘Mijn moeder is een god’

Op 21 maart 2025 vond The Table Is Set in het Festivalhuis plaats, een theatrale maaltijd op initiatief van kunstenaar Henry Alles. Gasten met verschillende perspectieven op voedsel en verhalen deelden een gerecht van hun moeder en een anekdote. Henry Alles reflecteert op de avond en beschrijft de achtergrond van zijn onderzoek, waar diners zoals deze deel van uitmaken

Over The Table Is Set

De zin ‘Mijn moeder is een god’ stond handgeschreven op een schoolbordje dat nog op tafel lag na het diner The Table Is Set ‘op kantoor’ afgelopen 21 maart bij Wintertuin. Wie het heeft geschreven heb ik niet gezien. Het is een zin die past in mijn zoektocht naar moeders en gerechten, omdat ik werk aan een boek over mijn Griekse peetmoeder Zoï. Het boek wordt hopelijk een routekaart om verschillende keukens en vrouwen te bezoeken, in meerdere talen zonder adequate vertalingen, dat oproept om wel te migreren omdat migreren cultuur maakt, en je vraagt over je eigen grenzen heen te kijken. In mijn zoektocht spelen diners als The Table Is Set de hoofdrol. 

‘Vegan bananenbrood, gemaakt van ingrediënten die ik nog in huis had. Omdat mijn moeder ook altijd wat bakt van wat ze nog in huis heeft, om alle laatste restjes op te maken. Vegan, omdat mijn moeder op deze lentedag (21 maart) vertelde dat plantaardig eten haar lichamelijke pijn aanzienlijk heeft verminderd en, ironisch genoeg, ze op deze lentedag zelf een bananencake bakte met de eendeneieren van haar drie loopeenden, die ze vernoemde naar haar drie kinderen nadat ze waren uitgevlogen’ – Yentl Staller, artist-educator

Het diner The Table Is Set ‘op kantoor’, afgelopen 21 maart, was fenomenaal. We deelden een maaltijd, maar ook ontroerende verhalen. Het was klein en persoonlijk, het was groots en theatraal, het was afwisselend bloedserieus en hilarisch. Bij binnenkomst kreeg iedereen eerst een glas Scardica thee tegen de mogelijke angsten die ons nog kunnen belemmeren een fijne avond te hebben. De vraag aan de gasten was om ook een gerecht mee te nemen dat herinnerde aan een gebeurtenis in het leven van hun moeder, om zo gezamenlijk een maaltijd van smaak en herinnering te kunnen maken. In deze tekst deel ik zowel die ervaring als iets meer achtergrondverhalen over mijn peetmoeder Zoï. 

‘Ik heb een tomatensalade met geroosterde walnoten meegenomen die me herinnert aan de zorg tussen mijn moeder en oma en mij. Mijn oma heeft veel voor mij gezorgd in jaren dat mijn moeder veel in het ziekenhuis of anders thuis in bed was; nu is het mijn moeder die veel voor haar zorgt. Onze verbinding is soms meer een vrucht van wat er was dan van wat er nu mogelijk is. Wat er toen mogelijk was: een tuin met een walnotenboom waar ik veel in geklommen heb en een tomatenkas die mijn oma nabootste op haar dakterras na een noodzakelijke verhuizing.’ – Fleur Liedmeier, programma-stagiair bij Wintertuin

Mijn peetmoeder Zoï leidt het vrouwencollectief GAIA dat een winkel en een keuken draaiend houdt in het sterk vergrijsde Noord-Griekse dorp Spileo. Het dorp wordt nog slechts bewoond door ouderen, waarvan de meeste zo oud zijn dat ze het fruit van hun eigen bomen niet meer kunnen oogsten. Spileo werd in 1923 plots een migrantendorp dat enorm groeide en nu weer even snel van de kaart dreigt te verdwijnen. De migranten van toen kwamen uit voormalig Griekse gebieden in Turkije en de grensgebieden met Bulgarije. Het hele grensoverschrijdende gebied heet Thracië, maar wordt nu onder andere verdeeld door een splinternieuw tientallen kilometers lang ijzeren hek met Turkije. Over Thracië lezen we al in Homerus’ Iliad. De regio heeft een rijke geschiedenis met een eigen eetcultuur die door de vrouwen van GAIA in ere wordt gehouden. Maar dan wel met een vleugje Grieks imperialisme, Bulgaarse volkswijsheden en fantastische Turkse gerechten die niet Turks mogen heten. 

Ik ontmoette Zoï voor het eerst in de zomer van 2023 en nu is zij mijn zelfbenoemde peetmoeder en heet ik daar Ermis, tevens de naam van een Griekse halfgod. Zoï heb ik leren kennen als extreem gul en gastvrij met een progressief kloppend hart, een vrouw die de sterk patriarchale wereld om haar heen keihard negeert. Haar naam betekent in het Grieks ‘leven’. Het leven gaf mij dus die prachtige naam en dat lijkt vooral te zijn ingegeven omdat ik me, als boodschapper, vloeibaar als kwik door de keuken en  Europa beweeg. Maar dat laatste is vooral te danken aan mijn Europese paspoort en mijn witte kop. Als ik daar ben, werk ik in de keuken met Zoï en de andere vrouwen en verdien hetzelfde Griekse dagloon. Waarom ik me daar zo makkelijk in de keuken beweeg, komt door een vergelijkbare visie op het delen van kennis; door te doen en te ervaren terwijl de zorg voor anderen op de voorgrond blijft.

‘Ik had zelf een gerecht gemaakt met de kouskous van GAIA uit Griekenland. Van deze kouskous wist ik zeker dat die gemaakt was door Stella en Stavroula, twee oudere vrouwen uit het dorp die elk hun beweegreden hebben om daar urenlang mee bezig te zijn. Allebei zijn ze hun man verloren in de recente jaren, ze zijn diepgelovig en hebben hun hele leven in Spileo doorgebracht. Stavroula in hetzelfde huis als waar ze is geboren en Stella kijkt uit op het huis waarin ze is geboren. Twee vrouwen en vier handen die weten hoe je kouskous maakt en mij dat ook hebben geleerd.’ – Henry Alles

Onderweg door Europa, in de keuken in Spileo en overal aan tafel zoek ik naar de verhalen van eters, moeders, peetmoeders, vrouwen in werkplaatsen en ik richt me op de situaties in hun leven die daadwerkelijk hebben plaatsgevonden. Dus ‘herstories’ en visies op de toekomst zoals deze eerder werden geformuleerd door Donna Haraway, Ursula Le Guin en Adrienne Rich. Het voelt als een archeologie van de toekomst; blootleggen wat er nog staat te gebeuren in de toekomst als we de geschiedenis herschrijven.

‘Het recept voor spaghetti met linzen (linzen, ui, ei en maggi) heeft mijn moeder vast in de jaren 70 uit een vegetarisch kookboek gehaald toen ze net ’t vlees had afgezworen. Iedereen vond het lekker en vooral de dag erna, opgebakken met van die knapperige spaghetti sliertjes was ‘t extra lekker.’ – Tabita Blok, beeldend kunstenaar

Een boek over Zoï en anderen zal gaan over voedsel en zorg, over wat er de afgelopen honderd jaar in die regio echt is gebeurd, over klimaatproblemen, over migratie toen en nu. Dus over de toekomst van ons eten, de scheppende kracht van migratie en ‘herstories’. Het is mijn zoektocht naar een landschap van relaties waar pijn en compassie hand in hand gaan. En alles echt gebeurd.

‘Ik had mijn versie van een maaltijdsalade van de AH meegenomen. Die maaltijdsalade heb ik met mijn moeder vaak gegeten als we een drukke periode hadden. Bijvoorbeeld toen ze mij hielp om een kamer te vinden. Mijn moeder doet altijd haar best om te zorgen dat er eten in huis is, om voor mij te zorgen, zelfs als ze er doorheen zit. Ook toen ik kleiner was en ze een burn-out had.’ – Jet Sterkman, vrijwilliger poëziecentrum

Ergens halverwege The Table Is Set schreven we samen een brief aan moeders en na een theatrale scène, gebaseerd op een scène uit Het Offer van Tarkovsky (1986), waarbij we kostuums droegen en zelfs even buiten op straat vertoefden, lazen we nog eenmaal de brief, verbrandden deze en dronken de as om het nooit meer te vergeten.  

Tegen tienen, of was het elven, kwamen we langzaam uit bij het dessert. Song to the Siren van Tim Buckley en The Cormorant van Damon Albarn werden gespeeld en gezongen. En nog steeds serveerden we gerechten uit en vertelden er verhalen bij. Zo gewoon en toch zo uitbundig, op kantoor en inmiddels in vol ornaat met volle buiken en een goede afdronk ruimden we gezamenlijk op, en de magie bleef achter in de herinnering.

‘The wondering orchard: an apple dish from the backyard of my home where my mother would garden as if her life depended on it. She was never so clear about what she was cooking and also not during gardening but more intuitive and silent. The garden is bordering an orchard on the Dutch and German border. Eaten with 11 different hand carved wooden spoons: a special “appelmoes” which the apples are peeled for, and the peels became a new topping for the dish and the apple core might later become an apple vinegar. This dish which I developed for the night, became part of a series of 117 dishes, where every tree gets a personally dedicated dish and a carved eating device’. – Eva van der Zand, maker

Het was een prachtavond en het voelde even weer als ‘leven als een halfgod in Griekenland’. Dat is zeker niet ‘leven als een god in Frankrijk’, als een zonnekoning in Versailles of een Nederlander op vakantie. Nee, ‘leven als een halfgod in Griekenland’ is tegenstrijdiger: het is leven in een land dat het economisch verloren heeft, de poort naar Europa is voor migranten en waar ik in een rijkdom kan leven die ik mij hier niet kan voorstellen: ik pluk het fruit van de bomen, mag werken met de ruimhartigste mensen en kreeg van een moeder een naam die mij werkelijk past. Tegelijkertijd verandert en verdwijnt er veel door diaspora en vergrijzing. Daarom is het doorgeven van verhalen en recepten zo belangrijk. 

‘Ik heb een hele simpele pruimen-geitenkaas-muntsalade meegebracht, die mijn moeder maakte toen ze voor het eerst de wandelroute vlakbij ons huisje in Frankrijk liep, die ze de twintig jaar erna ieder jaar nog minstens twee keer zou lopen, met steeds grotere kinderen en steeds meer grijze haren. Ze kreeg verse pruimen van een boer die ze toen nog niet verstond, maar toch begreep toen hij haar, een tuindersdochter, uitlegde wat voor soort het was en haar vervolgens een hele mand meegaf. Maribel. De munt plukte ze vers van ons veld’. – Aafke van Pelt, maker en producent Wintertuin

Na het diner op kantoor bleven sommige verhalen in mijn hoofd echoën en tussen de echo’s vond ik gedachten aan de toekomst. Misschien was de overvloed aan eten dit keer te groot, misschien nemen gasten de volgende keer servies mee, of een gedicht, of een tafel? De komende maanden zijn er diners in binnen- en buitenland. Bij de eerstvolgende, in Groningen, vragen we hoe het is als iemand je te eten geeft zoals je ouders dit misschien ooit hebben gedaan. En met nog meer vragen vangt daarna de zomer met The Table Is Set aan op een schip in Zeeland, terwijl we het begin van de herfst aan tafel vieren in Brussel. En voordat het echt winter wordt kom ik terug uit Griekenland en vertel ik meer als ‘notulen van het onzichtbare’ en hopelijk op het Wintertuinfestival. 

‘Ik had ook nog een Groningse poffert zullen bakken zoals mijn moeder mij dat geleerd. In een wonderpan, zo’n prachtuitvinding uit de jaren zestig. Mijn wonderpan kreeg ik van een andere moeder die van alles waar ze twee van had er een weggaf want ook van haar tweeling had ze er een moeten weggeven aan het leven. Voor de poffert had ik jam meegenomen, een overblijvertje van een vorig diner, een jam van de grootmoeder van Klaudija uit Litouwen. Maar niemand had meer plek over, dat is wel zeker.’ – Henry Alles

Wil je dit project volgen, stuur dan een mailtje naar henry@landscapelabs.nl